Bill Viola w Toruniu: Sztuka wideo na nowo odczytuje dawnych mistrzów
Wystawa „Bill Viola: Visions of Time/Wizje Czasu” w Toruniu przyciąga miłośników sztuki, proponując przejmujące spotkanie ze współczesnym wideoartem inspirowanym wielkimi arcydziełami historii sztuki. Kim był artysta, czy rzeczywiście potrafił zatrzymać dla widza czas i emocje, oraz co zobaczymy w Centrum Sztuki Współczesnej i Fundacji Tumult?
Współczesny mistrz refleksji – Bill Viola i jego fenomen
Bill Viola to artysta, który głęboko odmienił oblicze światowej sztuki wideo, wynosząc ją z niszy do rangi jednego z najważniejszych nurtów współczesnej kultury wizualnej. Jego retrospektywna wystawa w Toruniu – prezentowana do 31 grudnia 2025 roku w Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” oraz w Fundacji Tumult – to wydarzenie nie tylko dla koneserów nowych mediów. Jak podkreśla Marek Żydowicz, kurator ekspozycji i dyrektor festiwalu EnergaCAMERIMAGE, Viola w całej swojej twórczości „badał fenomen postrzegania, przekraczając granice tradycyjnych mediów oraz czasu i świadomości”. Jego dzieła przyciągają zarówno odbiorców obeznanych z malarstwem dawnego mistrzów, jak i młodsze pokolenia zachwycone eksperymentem i głębią doświadczenia istnienia.
Inspiracje dawnymi mistrzami – od malarstwa do ruchomego obrazu
Twórczość Violi opiera się na dialogu z arcydziełami historii malarstwa i filozofii, a on sam bywał nazywany współczesnym ikonopisarzem. Zainspirowany XIII-wiecznymi malarzami, mistyką chrześcijańską, buddyzmem zen czy poezją św. Jana od Krzyża, artysta stworzył język, którego podstawą jest obraz wyjęty ze swojego zwykłego biegu. Przykładem jest „The Greeting”, gdzie odwołuje się do kompozycji Pontorma i biblijnego „Nawiedzenia”, rozciągając krótkie powitanie trzech kobiet do dziesięciominutowej projekcji, pozwalając widzowi dostrzec niuanse gestów i emocji. U Violi manipuluje się czasem, światłem oraz perspektywą: kamera staje się zarówno narzędziem dokumentacji, jak i nośnikiem duchowych symboli.
Ekspozycja toruńska – dwa miejsca, dwa etapy
Wystawa została zorganizowana w dwóch przestrzeniach: CSW „Znaki Czasu” prezentuje 13 wczesnych prac artysty, m.in. „The Reflecting Pool”, „The Crossing”, „Messenger” oraz „Room for St. John of the Cross”. Fundacja Tumult – umiejscowiona w dawnym kościele ewangelickim – to miejsce późniejszych instalacji, takich jak „Inverted Birth”, „Three Women”, „Martyrs” czy słynne „Water Portraits”. Starannie zaprojektowana aranżacja pozwala widzowi wejść w namacalny kontakt z dziełami: instalacje kuszą i wciągają w intymną refleksję nad narodzinami, przemijaniem i śmiercią, nad cielesnością i duchowością ludzkiego doświadczenia.
Bill Viola i odkrywanie percepcji
Punkt wyjścia dla artysty to nieustanne pytanie o istotę ludzkiego postrzegania. Podczas studiów na Uniwersytecie w Syracuse, fascynowała go rola dźwięku w kreowaniu przestrzeni – zanim jeszcze dostał do dyspozycji pierwsze kamery wideo, eksperymentował z elektroniką, dźwiękiem i światłem. Asystując pionierom wideoartu: Peterowi Campusowi oraz Nam June Paikowi, zrozumiał, że kamera daje nie tylko możliwość rejestrowania rzeczywistości, ale przede wszystkim staje się narzędziem interpretacji tego, czego zmysły nie są w stanie uchwycić. Kamera pozwala zwolnić lub przyspieszyć czas, dostrzec ukryte detale i „zanurzyć się” w obraz.
Dialog Wschodu i Zachodu – duchowość i uniwersalizm przekazu
Dzieła Violi budują pomost między duchowością Wschodu i Zachodu. Jego sztuka czerpie zarówno z buddyzmu zen, tekstów mistyków chrześcijańskich czy sufickich, jak i ze współczesnych doświadczeń codzienności. Prace takie jak „Room for St. John of the Cross” czy „Incrementation” nie narzucają widzowi narracji; pozostawiają silne pole interpretacji, przywołując pamięć o przemijaniu, oddechu i transcendencji. Jak podkreśla Żydowicz, Bill Viola często twierdził, że „nie tworzy opowieści, lecz obrazy, do których odbiorcy dopisują własne historie”. To także odpowiedź na przesyt brutalnych, powierzchownych obrazów współczesności oraz wezwanie do zatrzymania się i introspekcji.
Symbolika, materia i emocje w wideoarcie Violi
Symbolika jego prac znajduje swoje źródła w połączeniu głębokiej wiedzy o ikonografii dawnych mistrzów z eksperymentami warsztatu elektronicznego. „Inverted Birth” przedstawia metaforę przejścia człowieka przez kolejne stany: od ciemności przez wodę, krew, mleko, powietrze, aż po światło – wpisane w uniwersalny cykl życia i śmierci. Violi bliskie były także motywy religijne: wyjątkowe znaczenie odgrywa woda (po traumatycznym niemal utonięciu w dzieciństwie), światło oraz zmysłowy kontakt z materią, jak w pracy z torfową celą poświęconą św. Janowi od Krzyża. Dzięki tym zabiegom artysta stawia widza w sytuacji bliskiego, emocjonalnego uczestnictwa w prezentowanym doświadczeniu.
Dziedzictwo Billa Violi – inspiracje na dziś i jutro
Viola, który odszedł w lipcu 2024 roku, pozostaje jednym z niewielu artystów, którzy z równym powodzeniem przemawiają do wyobraźni i wrażliwości ludzi na całym świecie. Jego instalacje, choć głęboko zakorzenione w historii sztuki, okazują się uniwersalne i ponadczasowe – zarówno dla osób ukształtowanych przez kulturę obrazkową, jak i dla tych, którzy szukają głębi duchowych i filozoficznych uniesień. Wystawa „Visions of Time/Wizje Czasu” to nie tylko spotkanie z pionierem wideoartu, lecz wezwanie do indywidualnej refleksji nad tym, co niewidoczne dla oka, a kluczowe dla ludzkiego doświadczenia.
Podsumowanie: Zatrzymanie w czasie, refleksja i nowy porządek widzenia
Toruńska prezentacja dzieł Billa Violi jest wyjątkową okazją, by doświadczyć sztuki, która inspiruje, szokuje i każe zatrzymać się w codziennej gonitwie. Viola prowadzi widza tropami dawnych mistrzów, poprzez wodę, światło, ciszę i trwanie, ucząc, że niezależnie od epoki szukamy tych samych odpowiedzi na pytania o sens życia, śmierci i przemiany. Jego twórczość pozostawia otwartą furtkę dla każdego, kto gotów jest na chwilę zadumy – bo, jak sam mawiał, to widz współtworzy dzieło. Sztuka Violi to za każdym razem początek nowego, osobistego odkrycia.
